Ujęcie relacji muzyka-emocje

Joanna Kantor-Martynuska - Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk - 2015r.

Relacji muzyka – emocje nie sposób uchwycić jednowątkowowo. Muzyka to całe spektrum zjawisk dźwiękowych w nieskończonej ilości kombinacji. Badacze emocji w kontekście odbioru muzyki także proponują całą gamę terminów, które mają uchwycić charakter związku emocji z muzyką i których różnorodność przekonuje o wieloaspektowości tego zjawiska. Muzyka może więc oznaczać (signify, Damasio, 2000) lub też prowokować (provoke, Scherer i Zentner, 2001) emocje. Muzyka reprezentuje czy sugeruje emocje poprzez swoje akustyczne czy strukturalne podobieństwo do emocji występujących w świecie pozamuzycznym (Kivy, 1989). Słuchacze rezonują ekspresją muzyki (echo the emotion expressed; Kivy, 1989), odzwierciedlają ją (mirror; Davies, 1994), zarażają się nią, co polega na uwewnętrznieniu emocjonalnej atmosfery dominującej w otoczeniu (emotional contagion, Hatfield, Cacioppo i Rapson, 1994) czy też pozwalają jej przenikać w obręb Ja (osmosis, Davies, 1994).

Wybrane koncepcje dotyczące struktury wrażenia emocjonalnego powstającego w kontakcie z muzyką obejmują dwa wymiary afektu – walencję i pobudzenie (Schubert, 2004), trzy formy reakcji: dreszcze (thrills), estetyczny zachwyt (aesthetic awe) i wzruszenie (being moved, Konečni, 2008) czy też dziewięć czynników odpowiadających stanom zachwytu, transcendencji, czułości, nostalgii, spokoju, mocy, radości, napięcia i smutku (Zentner i in., 2008). W muzyce porusza nas to, co bliskie i szczere (Dissanayake, 2000), co balansuje pomiędzy spełnianiem oczekiwań słuchacza i zaskakiwaniem go (Meyer, 1974), napięciem i odprężeniem (Krumhansl, 1997), co ożywia wspomnienia (Davies, 1994) lub z czymś się kojarzy. Podczas, gdy doznanie afektywne w świecie społecznym może wiązać się z ryzykiem dyskomfortu czy zranienia, muzyka wywołuje wzruszenie nie powodując skrępowania czy konieczności wchodzenia w interakcje, bez rozróżnienia na prawdę i fałsz czy lęku o manipulację (Dissanayake, 2000). (Wyjątek stanowi kontekst muzykoterapii, w którym muzyka, w zależności od sugestii terapeuty czy procesów spontanicznie zachodzących w umyśle pacjenta, może przyjmować właściwości obiektów ze świata pozamuzycznego, wiążąc się w ten sposób potencjalnie z poczuciem zagrożenia czy dyskomfortu; por. Galińska, 1995). Muzyka ma swój udział także w indukcji doświadczeń egzystencjalnych (peak experience; Whaley, Sloboda i Gabrielsson, 2009). Mają one charakter multimodalny i mogą obejmować nietypowe właściwości procesów poznawczych takie jak utrata kontroli, wysoki poziom receptywności i zaangażowania w słuchanie, zmienione poczucie odrębności wobec świata zewnętrznego, plastyczne wyobrażenia i skojarzenia. Czynniki muzyczne mają w nich większe znaczenie niż charakterystyki słuchacza czy sytuacji (Scherer, Zentner i Schacht, 2002). Silne doznania związane z muzyką mogą mieć wymiar transcendentny czy religijny, do czego przyznaje się ok 11 % uczestników badań (Gabrielsson, 2010). W świetle danych empirycznych stwierdzenie stwierdzenie, że muzyka uwzniośla, jest więc w pełni oparte na faktach i pozbawione górnolotności. Wyjaśnianie mechanizmów powstawania reakcji emocjonalnych na muzykę reprezentuje podejście absolutystyczne lub psychologiczny referencjalizm.