Podsumowanie

Wybrane psychologiczne wyznaczniki tremy koncertujących muzyków profesjonalistów i amatorów - Estetyka i Krytyka 25 (2/2012)  MARCIN SZULC, ANNA OLSZAK

W swoich badaniach autorzy zajęli się problemem wpływu wybranych cech osobowości na poziom tremy wśród muzyków oraz różnicą w poziomie tremy wśród muzyków amatorów i muzyków profesjonalistów.

Pierwszym problemem niniejszej pracy było sprawdzenie, czy poziom tremy różnicuje osoby występujące solo i osoby występujące w chórze, czyli tam, gdzie odpowiedzialność za wykonanie utworu nie skupia się wyłącznie na jednej osobie. Problem ten zawiera się w hipotezie pierwszej, która mówi, że poziom tremy u muzyków profesjonalistów jest wyższy niż u amatorów śpiewających w chórze.

Kolejnym problemem postawionym w trakcie badań było pytanie o istnienie zależności pomiędzy tremą a poszczególnymi składnikami temperamentu (hipoteza 2 i 2a). Słuszne okazało się założenie, że wyższej reaktywności (czyli tendencji do intensywnego reagowania na bodźce) oraz wyższej perseweratywności (tendencji do kontynuowania i powtarzania zachowań nawet po zaprzestaniu działania bodźca) towarzyszy wyższy poziom tremy. Korelacja pomiędzy tymi zmiennymi jest wprawdzie przeciętna, ale istotna statystycznie. Muzycy odczuwają tym większą tremę, im wyższa jest perseweratywność i reaktywność. Oznacza to, że można do pewnego stopnia tłumaczyć występowanie tremy takimi ce-chami temperamentu, jak perseweratywność i reaktywność emocjonalna. Autorzy zakładali, że pozostałe czynniki temperamentu, jak: żwawość (jako tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tem-pa aktywności), wrażliwość sensoryczna (czyli zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe), aktywność (tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej) oraz wytrzymałość (zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysokostymulacyjnej aktywności), wykazują korelację ujemną z poziomem tremy u badanych osób. Oznacza to, że wysokie wyniki uzyskiwane w wymienionych czynnikach temperamentu związane są z odczuwaniem niskiego poziomu tremy. W odniesieniu do badanych parametrów dowiedziono wystąpienia zakładanej korelacji jedynie pomiędzy nasileniem tremy a poziomem wytrzymałości. Niewystąpienie spodziewanej korelacji może wynikać z faktu, że zależność pomiędzy cechami temperamentu a stresem nie jest tak prosta, jak założono w hipotezach. Autorzy w swoich badaniach nie sprawdzili struktury temperamentu u poszczególnych osób, a jedynie związek każdej cechy z poziomem tremy. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że u osób, które co prawda mają małe zapotrzebowanie na stymulację (małą żwawość, wytrzymałość i aktywność, zaś dużą reaktywność emocjonalną i perseweratywność), ale za to charakteryzują się efektywną regulacją stymulacji, z czasem wykształca się odporność na stres i tremę odczuwaną na scenie, ponieważ potrafią one w jakiś sposób regulować odczuwane przez siebie pobudzenie i napięcie.

Kolejną kwestią była odpowiedź na pytanie, czy istnieje zależność pomiędzy poziomem tremy u osób badanych a psychotyzmem mierzonym kwestionariuszem EPQ-R (hipoteza 3 i 3a).

W odczuciu autorów najważniejszym wynikiem uzyskanym w trakcie badań nad psychotyzmem, czyli cechą osobowości uznawaną za Eysencka za bezpośrednio związaną z takimi zjawiskami, jak niski poziom lęku, brak poszanowania reguł społecznych, a także trudności z nawiązywaniem kontaktów emocjonalnych, jest istnienie zależności pomiędzy jego wysokością a poziomem tremy wśród muzyków profesjonalnych. Z obliczeń wynika, że poziom psychotyzmu jest wyższy u solistów (czyli muzyków profesjonalnych) niż u amatorów. A zatem potwierdziła się hipoteza czwarta, w której zakładano, że psychotyzm jest wyższy u profesjonalistów niż u amatorów. To zjawisko może wynikać ze wspomnianej w części teoretycznej tak zwanej osobowości artystycznej, na którą składają się takie cechy, jak kapryśność, zmienność nastrojów, małe uspołecznienie, narcyzm, a także wysoki poziom twórczości, a co za tym idzie także skorelowany z większością tych cech psychotyzm. Psychotyzm w dużym stopniu wpływa na stres odczuwany przez artystów przed występem i w jego trakcie. Wysoki psychotyzm sprawia, że osoba nie odczuwa lęku przed oceną publiczności, jest także egocentryczna i twórcza. Te wszystkie cechy wpływają na lepsze samopoczucie na scenie, a co za tym idzie na mniejszą tremę, a zatem potwierdziła się hipoteza 3 i 3a.

Ostatnim problemem badawczym był związek tremy z poziomem lęku mierzonym kwestionariuszem STAI (a więc z dwoma wymiarami lęku: cechą i stanem). Hipoteza 5 dotycząca związku tremy z lękiem została potwierdzona, jednak zastanawia fakt wyższego współczynnika korelacji pomiędzy tremą a lękiem jako stanem niż lękiem jako cechą.

Co prawda różnica między tymi korelacjami nie była istotna statystycznie, jednak ten wynik zastanawia, ponieważ byłby bardziej prawdopodobny, gdyby badani rozwiązywali ankiety tuż po występie lub przed nim. Wtedy ich lęk w ujęciu lęku jako stanu byłby zależny od poziomu tremy odczuwanej podczas koncertu. Być może ten zaskakujący wynik jest związany z wadliwą konstrukcją graficzną kwestionariusza STAI zaproponowaną przez Pracownię Testów Psychologicznych. Kwestionariusz ten składa się z jednej kartki, na jednej stronie umieszczona jest instrukcja z prośbą o odpowiedź na pytanie, jak osoba badana czuje się obecnie, natomiast z drugiej strony, jak czuje się zazwyczaj. Warto zaznaczyć, że instrukcje te wyglądają identycznie, a istotne dla całego kwestionariusza zwroty (zazwyczaj, w tej chwili) nie są pogrubione, lecz napisane czcionką mniejszą niż cała instrukcja. Co więcej, pytania na obu stronach kwestionariusza są numerowane kolejno, to znaczy, że na pierwszej stronie widnieją pytania od 1 do 20, natomiast na drugiej od 21 do 40. Sugeruje to, że obie strony testu dotyczą tego samego. Po przyjrzeniu się, jak wygląda test, pytano osoby badane, czy dokładnie czytały obie instrukcje na tym kwestionariuszu. W większości odpowiadały one, że czytały instrukcję tylko po jednej stronie.

Reasumując, wbrew eksplanacji dokonywanej przez psychologów nurtu poznawczego, trema, która towarzyszy wykonawcy, jest nie tylko skutkiem obecności publiczności, świadomości własnego przygotowania do występu czy trudności prezentowanego programu, ale zależy też od cech osobowości.

W dalszych badaniach nad podjętą przez autorów problematyką warto byłoby sprawdzić, w jaki sposób różnią się między sobą muzycy profesjonalni występujący solo oraz grający kolektywnie (na przykład w orkiestrze) oraz muzycy liderzy od pozostałych w zespole czy orkiestrze. Ciekawe wydaje się także dynamiczne badanie wielkości tremy podczas przechodzenia muzyka przez kolejne fazy rozwoju muzycznego. Nasze badania stanowią próbę odpowiedzi na pytania, jakie cechy warto rozwijać, aby zaistnieć w zawodzie muzyka, jakie osoby powinny w szczególny sposób nauczyć się relaksować przed występem i jakie metody byłyby tutaj najskuteczniejsze. Autorzy sądzą, że podobne zależności mogą występować w innych profesjach narażonych na oddziaływanie lęku społecznego.