publikacja mgr Harald Powrósło
Słowo "romantyzm" (ze starofrancuskiego romance) pojawiło się i zostało powszechnie zatwierdzone w literaturze już w XVII wieku. W XIX wieku dla Niemców określenie to stało się symbolem szeregu posunięć, a także rozwoju w różnych dziedzinach sztuki.
W 1810 roku słowo "romantyzm" zostaje wprowadzone do muzyki , a pierwszym krytykiem, który użył tego słowa był E.T.A. Hoffman, pisząc recenzję z wykonania V symfonii Ludwika van Beethovena.
Gatunki takie jak harmonia XIX wieku pochodzą częściowo z klasyki, tak więc Klasycyzm i Romantyzm można rozpatrywać jako epokę o wspólnych cechach. Romantyzm w pewnym sensie jest przedłużeniem Klasycyzmu. Emocje, uczucie i subiektywizm biorą w muzyce XIX wieku górę (ulegają znacznemu rozwojowi), co znacznie wpłynęło na odseparowanie romantyzmu od klasycyzmu, pomimo, iż granice przejścia z jednej epoki w drugą nie były twardo zaznaczone.
- Wczesny Romantyzm lata 1800-1830
- Szczytowy Romantyzm lata 1830-1850
- Późny Romantyzm lata 1850-1890
- Przełom stuleci lata 1890-1914
- zmniejszeniu lub zwiększeniu menzury instrumentu
-wprowadzeniu różnej grubości blachy (miało to duży wpływ na barwę instrumentu)
- wprowadzeniu dodatkowych rurek i wentyla
- puzon sopranowy - w stroju B wysokim lub C znany jako sopran (dyszkant) puzon,
- puzon altowy - w stroju F lub Es
- puzon tenorowy - w stroju B, puzon ten nazywany był również tuba minor,
- puzon basowy - zwany puzonem wspaniałym, puzonem majorowym lub tubą major. Występował w stroju F (puzon kwartowy) lub stroju Es (puzon kwintowy).
- puzon doppio - puzon podwójny, w stroju B niskim. Inne jego nazwy to puzon oktawowy, kontrapuzon lub tuba maxima).(Hans Kunitz, Die Posaune, Leipzig 1958, s. 588)
- w Polsce - Concertino - Józef Nowakowski
- we Francji - Morceau Symphonique op.88 - Alexander Guilmant
- w Rosji - Koncert B-dur - Mikołaj Rimski Korsakow
- Koncert nr 1,2,5,10 - Władysław Błażewicz (1882-1942)
- Koncert (1924) - Launy GrÝndahl (1886-1960)
- Fantazja (1905) - Zygmunt Stojowski (1879-1946)
- Cavatina po. 144 (1915) - Camille Saint-SaÁns (1835-1941)
- Marceau Symphonique - Philippe Gaubert (1870-1941)
- Piece in mi bemoll mineur - Guy Ropartz (1864-1955)
Właściwy okres romantyzmu można podzielić na cztery części:
Ostatni okres Przełom stulecia, wprowadza do muzyki nie tylko klasyczne elementy, ale wnosi ze sobą bardzo dużo nowości. Obok klasycznych gatunków tworzą się nowe gatunki muzyczne, jak np. poematy symfoniczne Liszta, czy też dramat muzyczny Ryszarda Wagnera. Harmonia w tych utworach opiera się na klasycznych współbrzmieniach dążących do chromatyki, enharmonii i alteracji oraz granicy tonalności. Brzmienie orkiestry zmienia się ciągle poprzez wprowadzanie nowych instrumentów, takich jak: flet piccolo, kontrafagot, puzon basowy i tuba. Powiększenie orkiestry i wzbogacenie składu instrumentów dętych blaszanych wnosi do muzyki XIX wieku nowe silne brzmienie.
Koniec Romantyzmu ukazuje się nam wraz z przejściem do atonalności, otwierając nowy okres muzyczny - epokę Nowej Muzyki (die BeitgenOssische Musik- Dtv-Atlas Muzyczny cz. II Monchen, London 1985, s.435)
* * * * * *
W swojej pracy chciałbym głównie poświęcić uwagę romantycznym koncertom puzonowym, gdyż służą one po dziś dzień za materiał do doskonalenia techniki gry na puzonie, rozwijania umiejętności właściwego interpretowania utworów na tym instrumencie, a także ukazują całą gamę możliwości wykonawczych instrumentu dętego.
Wszystkie znane mi koncerty puzonowe powstałe w Romantyzmie były pisane na puzon tenorowy lub tenorowo-basowy. Nasuwa się pytanie: dlaczego właśnie puzon tenorowy i tenorowo-basowy wiodły prym w romantycznych koncertach? Tłumaczy się to tym, że puzony te wykazały się ciągłym ulepszeniem technicznym, które widoczne było w:
Zmiany te umożliwiły rozwinięcie skali puzonu zarówno w górę, jak i w dół. Wykonywanie niskich i wysokich partii na jednym puzonie, bez konieczności zmiany instrumentu, przyczyniło się niewątpliwie do dużej popularności puzonu tenorowego jak i tenorowo-basowego.Obecna budowa i kształty puzonu są bardzo zbliżone do kształtów puzonów XVII- wiecznych. Pierwszym znanym producentem puzonu jest Hans Neuschel. Konstruktor ten już w XVI wieku budował doskonałe puzony. On sam był mistrzem na tym instrumencie.
W tym czasie powstają puzony chóralne, stworzone w różnych strojach, a w XVII wieku puzonom przydzielono nazwy głosów chóralnych: sopran, alt, tenor i bas. Znane były wtedy następujące rodzaje puzonów:
Wynalezienie wentyli przyczyniło się do zdecydowanego ulepszenia techniki gry na instrumentach dętych blaszanych. Stopniowo coraz mniej uwagi zwracano na mało ruchliwe puzony suwakowe. W związku z powyższym w Austrii stworzono puzon z wentylami, tzw. puzon wentylowy. Puzon ten szybko zyskał popularność we Włoszech i Francji. Popularność puzonu wentylowego wzrosła do tego stopnia, że kompozytorzy (Verdi, Wagner) powierzali mu bardzo trudne technicznie i odpowiedzialne partie orkiestrowe.
Pomimo, iż puzon wentylowy pomagał w rozwiązywaniu wielu problemów technicznych w grupie puzonów, to później jednak, głównie w niemieckich orkiestrach, został on odrzucony (prócz orkiestr wojskowych). Niemcy uważali, że jakość dźwięku w puzonie wentylowym była gorsza i odbiegała od typowego brzmienia puzonu suwakowego. Brzmienie puzonu wentylowego porównywane było do brzmienia kornetu. Było to głównym powodem dalszej popularności puzonu suwakowego, szczególnie w Niemczech. Skład orkiestrowy z trzema puzonami u Verdiego, o którym wspomniałem wcześniej, można było znaleźć również w dziełach innych kompozytorów (R. Wagner, H. Berlioz, J. Brahms). Wiąże się to z tym, że technika grania na puzonie ciągle się rozwijała, a wysokie dźwięki, które były pisane dla puzonu altowego, teraz można było grać również na puzonie tenorowym.
W roku 1839 C.F. Sattler wprowadził w puzonie tenorowym dodatkową rurkę, która z pomocą wentyla kciukowego zastępowała długość puzonu basowego. Tak oto powstał puzon tenorowo-basowy, który stał się inspiracją dla takich twórców koncertów romantycznych jak Nowakowski czy Reiche.
Należy również dodać, że wielkość puzonu od początku jego powstania znacznie się zmieniła, a mianowicie dążono do tego, aby znacznie powiększyć menzurę czary głosowej oraz wielkość samego instrumentu. Zmiany takie pozwoliły na wyegzekwowanie wyrazistości brzmienia instrumentu.
Popularność puzonu w Romantyzmie odzwierciedla się w napisanych w tym czasie koncertach puzonowych, a także w kilku przypadkach utworów literatury solowej wcześniejszego okresu (np. Albrechtsberger, L. Mozart).
* * * * * * *
Wiek XIX możemy określić jako epokę wirtuozów - instrumentalistów. Skrzypek Paganini lub pianiści: Fryderyk Chopin czy Franciszek Liszt czarowali i zadziwiali ludzi swą piękną grą. Puzon natomiast był na początku tego stulecia instrumentem o wiele mniej popularnym. Przede wszystkim było mało muzyków grających na tym instrumencie. Potwierdzeniem tego są słowa F. Schuberta, który powiedział o puzonie: "Nie mogę zrozumieć dlaczego ten boski instrument ma tak mało zwolenników?" (Zaczerpnięto z płyty CD "The Romantik Trombone" Ch. Lindberga).
Tak było na początku XIX stulecia, lecz stosunek do puzonu bardzo szybko zaczął się zmieniać do tego stopnia, że ówcześni krytycy Romantyzmu określili go jako czas puzonowy (Posaunenzeitalter). Z całą pewnością przyczynili się do tego stwierdzenia ówcześni wirtuozi tego instrumentu, którzy bardzo znacząco rozwinęli technikę, brzmienie, jak i wiele innych możliwości technicznych puzonu, które demonstrowali w swoich występach scenicznych.
Poniżej spróbuję krótko przybliżyć postacie najwybitniejszych kompozytorów, a także najlepszych wirtuozów puzonowych XIX wieku.
Friedrich August BELCKE (1795-1874) - swój solistyczny debiut wykonał w Lipsku w 1815 roku utworem Carla Mayer'a. Przez rok był członkiem Gawendhausorchester. Później przeniósł się do Berlina, gdzie grał w Nadwornej Orkiestrze Królewskiej, skąd następnie rozpoczął karierę jako solista puzonowy, koncertując w całej Europie (Czechy, Szwecja, Holandia, Francja). Jest również twórcą Concertina na puzon.
Jego zastępcą w Lipsku był Carl Traugott QUEISSER (1800-1846), który w miejskiej orkiestrze występował jako skrzypek i puzonista. Potrafił grać na wszystkich instrumentach orkiestrowych, ale na puzonie osiągnął największą sławę. Dla niego to Ferdynand David napisał Concertino op.4, które do dziś dnia zaliczane jest do najsławniejszych dzieł klasyki puzonowej.
Kolejny puzonista to M. SCHMIT, który był muzykiem - kameralistą w księstwie Brunszwig. Schmit był wielkim wędrowcem, a grą zachwycał słuchaczy do tego stopnia, że wielu nazywało go drugim Paganinim lub pierwszym najwyższym mistrzem (Armin Rosin: Deutsche Posaunenkonzerte der Romantik).
Moritz NAPICH i August BRUNS z Drezna, członkowie Nadwornej Orkiestry w Weimarze - to kolejni puzoniści, którzy zachwycali i zadziwiali swoim graniem.
Po raz pierwszy grę wieloma głosami na puzonie zademonstrował członek orkiestry ze Stuttgartu Johann August L. SCHRADER. Swą wielogłosową grą wywołał bardzo duże wrażenie na Hektorze Berliozie.
Inne nazwiska, których nie może zabraknąć to: Joseph Serafin ALSCHAUSKI (1879-1947) i Paul WESCHKE (1867-1940). Alschauski jest kompozytorem wielu znanych - aż po dziś dzień - utworów puzonowych np: Koncert B-dur 1 i 2, Walc- Aria nr 2.
Wszystkie wymienione nazwiska, to postaci reprezentujące twórczość niemiecką, a dwa ostatnie nazwiska kończą tak zwany czas puzonowy (Posaunenzeitalter). Epokę, w której żyła i tworzyła największa liczba wirtuozów puzonowych, dla których powstało wiele koncertów, nazywamy dzisiaj epoką romantycznych koncertów puzonowych.
Najwięcej utworów z tego okresu powstało w Niemczech, ale także inne kraje europejskie mogą się poszczycić kompozycjami na puzon z akompaniamentem. Do najbardziej znanych należą:
Koncert M. Rimskiego-Korsakowa został napisany w oryginale na puzon z towarzyszeniem orkiestry dętej. Faktem jest, że M. Rimski-Korsakow był cywilnym inspektorem orkiestry marynarki w St. Petersburgu, co świadczyło o tym, że posiadał duże doświadczenie z orkiestrami dętymi. Tę praktykę kompozytor wykorzystał pisząc Koncert B-dur na puzon i orkiestrę dętą.
W literaturze polskiej utworem puzonowym, w pełni reprezentującym cechy utworów romantycznych jest Concertino Józefa Nowakowskiego. Nowakowski wybitny kompozytor i pianista podczas swoich studiów uczył się gry na fortepianie i puzonie. Stało się to z całą pewnością podstawą do tego, że napisał Concertino na puzon. Dokładna data powstania i prawykonania tego dzieła do dziś nie jest nam znana. Concertino to zostało wydane pod nazwą Temat, Wariacje, Adagio i Rondo. Z akompaniamentów do dziś utrzymała się tylko wersja koncertu z fortepianem. Materiał orkiestrowy, podobnie jak wiele dzieł tego okresu został zagubiony.
Przedstawicielem francuskiej muzyki romantycznej był Alexandre Guilmant- organista i kompozytor. Pozostawił wiele dzieł na organy, które wielokrotnie odkrywają wszystkie gatunki repertuaru organowego (poczynając od małych form, poprzez utwory liturgicznego użytku, aż do symfonii na organy i orkiestrę). Oprócz kompozycji organowych pisał również utwory na chór i orkiestrę oraz na skład kameralny, wśród których znaleźć można Morceau Symphonique op.88 na puzon.
W czasie, kiedy to w Niemczech popularność puzonu jako instrumentu solowego malała na rzecz muzyki kameralnej i muzyki na wolnym powietrzu, we Francji puzon zyskiwał coraz większą popularność. Szczególnie Konserwatorium Paryskie interesowało się tym instrumentem. Kompozytorzy tamtejszego Konserwatorium mieli za zadanie napisać każdego roku nowy utwór na puzon. Także A. Guilmant napisał kompozycję na puzon z towarzyszeniem fortepianu - Morceau Symphonique op.88, utwór znany również pod nazwą Concertpiece op. 88 Morceau Symphonique jest utworem jednoczęściowym, w skład którego wchodzą podczęści połączone ze sobą attaca: Andante sostenuto, Allegro moderato, Andante sostenuto, Allegro moderato. Dwie części występujące naprzemiennie zróżnicowane są tempem i metrum: Andante 4/4, Allegro3/4. Harmonia tego utworu jest bardzo typowa dla późnego Romantyzmu. Wprowadzenie wielu dominant wtrąconych ma za zadanie oddalenie się od tonacji głównej oraz znalezienie innych, nowatorskich rozwiązań harmonicznych.
Początek XX wieku przyniósł ze sobą wiele utworów napisanych na puzon, które stylem są bardzo podobne do utworów puzonowych XIX wieku. Pomimo, iż utwory te powstały w epoce Nowej Muzyki, to ze względu na ich charakter można je zaliczyć do romantycznych pozycji puzonowych. Do tych najważniejszych zaliczyłbym:
Także późniejszym okresie powstawały kompozycje, które wykorzystywały wiele elementów romantycznych utworów puzonowych. Utwory te jednakże są w swojej melodyce i harmonice znacznie bardziej rozwinięte, co pozwala na zaklasyfikowanie ich do Nowej Muzyki (materiał zaczerpnięty z MGG zeszyt 11).
W dzisiejszych czasach, w których technika audio-video jest bardzo rozwinięta, słuchanie i nagrywanie muzyki należy do codzienności. Dzisiejsi wirtuozi puzonu poprzez swoją pracę w studio oraz postęp techniczny niewątpliwie przyczyniają się do spopularyzowania oraz zachęcania do grania młodych adeptów na tym wspaniałym instrumencie jakim jest puzon.